Thành Bát Quái

Năm 1790, một tòa thành đầu tiên của Gia Định đã được xây dựng bởi Nguyễn Ánh để làm nơi phòng thủ vững chắc trước sức tấn công của quân Tây Sơn. Lúc này chiến sự đang diễn ra rất quyết liệt. Toà Thành này được biết đến với một số tên khác nhau như Thành Bát Quái, Thành Quy… Sử chép rằng ngày Kỷ Sửu (3/1790). Vua thấy thành cũ ở thôn Tân Khai chật hẹp, bàn mở rộng thêm. Dụ rằng: “Vương công giữ nước, tất phải đặt nơi hiểm yếu trước. Nay đất Gia Định mới thu phục, cần sửa thành trì cho bền vững để chỗ dựa được vững mạnh”.

Thành bao gồm hệ thống lũy, pháo đài, tường, tháp canh, hào sâu… với tính năng phòng ngự theo lối kiến trúc quân sự phương Tây. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng ở đây còn có sự kết hợp với phong cách phương Đông, đặc biệt là về phong thuỷ hay về kiểu thiết kế hệ thống cầu, cổng thành. Thành có 8 cửa, bên trong xẻ 4 đường ngang, 4 đường dọc thành những ô vuông. Nếu thoạt nhìn bản đồ Thành giống như một con rùa lớn nên gọi là Thành Quy. Thành cũng trông giống như một hoa sen nở lớn. Từ đông sang tây thành dài 648,5 m, chiều bắc – nam cũng vậy, cao 6,34 m, chân tường dày 36,5 m, xây bằng đá, gạch nung Thành có ba lớp bảo vệ, trong cùng bằng đá, giữa là hào rộng, sâu và luỹ bên ngoài cùng được đắp bằng đất. Hệ thống tháp canh hình bát giác có thang dây để lên xuống của Thành giúp cho việc canh giữ, liên lạc của binh lính bằng cờ hiệu, đèn hiệu (ban đêm).

Thành Bát Quái tồn tại trong một thời gian dài. Đến khi dẹp xong cuộc binh biến của Lê Văn Khôi, Vua Minh Mạng đã cho phá hủy Thành và thay vào đó là xây một thành mới (1836) thường được biết đến là Thành Phụng. Đây cũng là một công trình kiến trúc quân sự có vai trò quan trọng trong việc phòng thủ, tổ chức đời sống Gia Định cho đến khi bị Pháp phá huỷ khi xâm lược Việt Nam. Theo định hướng của các bản đồ cũ, vị trí Thành Bát Quái hiện nay nằm trong không gian được bao quanh bởi các con đường hiện nay của Thành phố Hồ Chí Minh gồm: Đinh Tiên Hoàng, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Lê Thánh Tôn, Nguyễn Đình Chiểu. Tuy nhiên, việc xác định vị trí này là phỏng chừng dựa dựa trên bản đồ để giúp chúng ta hình dung một cách cơ bản vị trí xưa của Thành. Về cơ bản, đây là khu nằm ở hữu ngạn sông Sài Gòn, là khu có khoảng đất cao nhất (cao hơn mặt sông Sài Gòn 2-2,5 m đến hơn 3 m).
Từ phạm vi của Thành Bát Quái, có thể quan sát các động tĩnh từ bốn phía của Sài Gòn, nhất là từ biển qua cửa sông Sài Gòn và rạch Thị Nghè. Và trong thời gian tồn tại của mình, Thành đã trở thành công trình quân sự quan trọng trong việc bảo vệ, ổn định cho vùng Sài Gòn – Gia Định.

(Nguồn tổng hợp, hình: Đọc một hơi Lịch sử Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh do Diệp Xương Vĩ vẽ phục dựng)